Ticaret için en karlı taşıma yolunun deniz olduğundan daha önce söz etmiştik, bu bizim gibi denizlerle çevrili bir ülkede çok fazla uygulama alanı bulamasa da denize kıyısı olan Avrupa ülkeleri ve Çin için esas genişleme biçimini oluşturur. Denizleri kullanmak dünyanın yuvarlak olduğunun anlaşıldığı geçen binyıl ortalarının hemen ertesinde geçerlilik kazanır. Deniz taşımacılığı için en gelişmiş gemiler çok daha önceleri Çin’de ortaya çıksa da özellikle denize kıyısı olan ülkeler kısa sürede ticaret filolarını kurar. Tarihte deniz ticaretine imkan sağlayacak mallar (hala daha geçerlidir) bozulma olasılıkları olmayanlardır, baharat bu anlamda önemlidir. Ama bölgede kıt olan hububat, fermantasyon sürecini tamamlamış bira ya da şarap gibi ürünler, zeytinyağı gibi zaten bozulma riski olmayanlar denizcilik kadar eski ticaret emtialarıdır.
Osmanlı gibi büyük devletler ise denizlere zaten tarihleri denizle kurgulanmış küçük devletlerle işbirliği yaparak açılır. Bunun klasik örnekleri Ceneviz ve Venedik olur, kendi askeri donanmasını oluşturma gereksinimi ortaya çıktığında da buradan devşirilen işgücü yeni kaptanıderyaları ortaya çıkaracaktır. Biz her ne kadar resmi tarih okusak da, adına cami yaptıran Kılıç Ali Paşa bile kölelikten kurtarılmış ve Müslümanlığı seçmiş kaptanıderyalardandır.
Devlet şirket işbirliklerinin ortaya çıkışı
Osmanlı’nın dışında kalan ve deniz ticaret yollarına hakim olmak isteyen ülkeler bunu doğrudan devlet bünyesinde değil, imtiyaz verdikleri şirketler üzerinden yaparlar. Daha iyi araştırılmış olan İngiltere üzerinden örneklemeyi yapacağız, ama Kuzey Avrupa ülkelerinin geneli için geçerli olduğunu hatırlatalım, kral ya da kraliçe beratla görevlendirdiği şirketlere belli bir coğrafyayla ticareti geliştirme imtiyazı tanır. Sonuç son derece başarılıdır, tarihteki ilk anonim şirket olduğu ileri sürülen Doğu Hindistan Şirketi böyle doğar, ama İngiltere’nin kuruduğu tek şirket değildir.
İyi bilinen ve etkisi belki de hala süren şirketler
Levant Şirketi, İngiltere‘nin Osmanlı‘nın Levant Bölgesi arasındaki ticareti sağlaması için 1581 yılında bazı İngiliz tüccarların Kraliçe I. Elizabeth‘ten izin almalarıyla kurulmuştur. Şirketin amacı kolonileştirmekten çok, Levant’taki merkezlerle ticaret yapmaktır. Bu şirketin merkezi Halep’tir, ama İstanbul, İzmir gibi şehirlerle de ticaret yapar, oldukça karlı bir şirket olur, 1825 yılında kapatılır.
Muscovy Ticaret Şirketi veya Rus Şirketi; 1555 yılında kiralanır, tarihteki ilk olarak büyük çapta kiralanmış anonim şirkettir. İngiltere ve Moskova arasındaki ticaret konusunda 1698 yılına kadar tekeldir ve 1917 Rus Devrimi‘ne kadar faaliyetlerini sürdürür. Günümüzde de Rusya’da bir yardım kuruluşu olarak faaliyet göstermektedir.
Hudson’s Bay Company, Kuzey Amerika’nın en eski şirketidir, 1670’te Londra’da kurulur, aynı zamanda bir dönem dünyada en fazla arazi sahibi olan özel kurumudur. Merkezi Hudson Bay‘deki York Factory‘dedir, esas ticaret kalemi hayvan postudur. İngiltere’nin kontrolündeki Kuzey Amerika’da birkaç yüzyıl boyunca hakim olur, yerel yönetimlerikurar, halkın yerleşmesini sağlar. On dokuzuncu yüzyılın sonunda sahip olduğu toprakların büyük bölümü Kanada‘nın olur. Ticaret faaliyeti sonrasında da mağaza zinciri açar, Lordand Taylor bunlardan biridir.
Royal African Company (Kraliyet Afrika Şirketi), Afrika‘nın batı kıyısında ticaret yapmak üzere Stuart Hanedanı ve Londralı tüccarlar tarafından kurulur. Şirketin asıl hedefi Gambiya Nehri’nin yukarılarındaki altın alanlarıdır. 1660 yılında çıkartılan bir tüzükle Batı Afrika ile İngiltere arasındaki ticaret imtiyazını alır; kâr, şirket ve kral arasında yarı yarıya paylaşılır.
Somers Adaları Şirketi 1615’te daha sonra Bermuda adıyla tanınacak olan Somers Adalarındaki İngiliz kolonisini işletmek amacıyla kurulur, 1684’te şirkete verilmiş olan imtiyazlar iptal edilerek Bermuda’nın yönetim sorumluluğu koloni valisine verilir.
Kısacası dünyanın bugününü biçimlendirmede ticaret top ve tüfekten daha fazla etkili olmuş görünmektedir.
